Στην Κάρπαθο επιβιώνει από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα το έθιμο των «Εφτά». Επτά μέρες μετά τη γέννηση του παιδιού μαζεύονται οι συγγενείς στο σπίτι του και παίρνουν μέρος στην τελετή. Βάζουν το βρέφος σε μεταξωτή κουβέρτα και κρατώντας τις τέσσερις άκρες της το κουνούν και του τραγουδούν τραγούδια (μαντινάδες) στο σκοπό του νανουρίσματος. Ένα τέτοιο τραγούδι είναι κι αυτό του σχολικού βιβλίου. Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον κείμενο, που καταγράφει όψεις του λαϊκού
μας πολιτισμού (εδώ, το νανούρισμα των κοριτσιών στην Κάρπαθο) μέσα
από τον αυθεντικό και γνήσιο λαϊκό λόγο, του δημοτικού τραγουδιού. Έτσι
δίνεται η ευκαιρία στους αναγνώστες να απολαύσουν ένα λογοτεχνικό κείμενο
και κυρίως να γνωρίσουν το λογοτεχνικό είδος του
δημοτικού τραγουδιού, την εποχή στην οποία γράφεται με τις αντιλήψεις
και τα έθιμά της, να αντιληφθούν τη διαχρονικότητα κάποιων εθίμων και το γεγονός ότι ισχυρές συνήθειες και αντιλήψεις εξακολουθούν να υπάρχουν από την
αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.
Νανουρίσματα, μικρά ποιητικά αριστουργήματα που επινοεί η μάνα καθώς αποκοιμίζει το μωρό της.
Στίχοι γεμάτοι ρόδα, κρίνα και παγόνια, Βυζαντινούς ρηγάδες και αρχόντισσες του ονείρου, ευχές και παινέματα για το μικρό παιδάκι, τo αστέρι στην αγκαλιά του κόσμου.
Γενικά χαρακτηριστικά νανουρισμάτων
Νανούρισμα ονομάζεται ένα χαλαρωτικό μουσικό κομμάτι ή τραγούδι, το οποίο συνήθως απευθύνονται σε μικρά παιδιά. Οι σκοποί του νανουρίσματος ποικίλλουν, και σε ορισμένες κοινωνίες χρησιμοποιούνται για να μεταδοθεί η πολιτιστική γνώση ή παράδοση. Πολλές φορές τα νανουρίσματα χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη των επικοινωνιακών δεξιοτήτων, την ανάδειξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, τη συντήρηση της προσοχής των βρεφών, το μετριασμό της διέγερσης των βρεφών και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους. Ίσως μια από τις πιο σημαντικές χρήσεις των νανουρισμάτων είναι το κοίμισμα των βρεφών. Ως εκ τούτου, η μουσική είναι συχνά απλή και επαναλαμβανόμενη. Νανουρίσματα μπορούν να βρεθούν σε πολλές χώρες.
Νανουρίσματα ονομάζονται τα αυθόρμητα, αυτοσχέδια τραγούδια, που τραγουδούν κυρίως οι μητέρες αλλά και άλλα, οικεία στο παιδί, γυναικεία πρόσωπα, για να δημιουργήσουν το απαραίτητο κλίμα ηρεμίας και να αποκοιμίσουν τα βρέφη τους . Είναι αυθόρμητα, γιατί το πρώτο πράγμα που νιώθει κάποιος, προσπαθώντας να ηρεμήσει ένα μωρό, είναι ότι πρέπει να του μιλήσει, να του τραγουδήσει, να το νανουρίσει. Αυτοσχέδια γιατί, ακόμα κι αν μερικά βασικά μοτίβα μεταφέρονταν στον χρόνο και στις περιοχές, βασικό στοιχείο των νανουρισμάτων ήταν η ανάγκη των γονιών (της μάνας) να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους, εκφράζοντας τους την αγάπη, τις ελπίδες, τους φόβους και τις προσδοκίες τους, μερικές φορές μοιράζοντας μαζί τους ανομολόγητα μυστικά ή σκοτούρες και βάσανα. Συνοδεύονται από απαλό λίκνισμα του βρέφους στην αγκαλιά ή στην κούνια.
Επίσης, τα νανουρίσματα είναι « τα χαριέστατα και πλήρη τρυφερότητος ασμάτια, διά των οποίων αι μητέρες με γλυκείαν και ήρεμον μελωδίαν νανουρίζουν τα νεογνά των, και εις τα οποία εμφανίζεται ολόκληρος η τρυφερά στοργή της μητρικής καρδίας » (Κυριακίδης, 1990, σελ 280). Δημιουργήθηκαν από την ανάγκη να ηρεμήσει το μικρό παιδί. Η ηλικία του και η ανησυχία που του προκαλούσαν διάφοροι πόνοι (κοιλιακοί, οδοντοφυΐα κ.λπ.) απαιτούσαν την επινόηση τρόπων, για να εξασφαλιστεί η ηρεμία και να αποκοιμηθεί το παιδί. Έτσι, το είδος αυτό είναι ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό είδος για να μελετήσει κανείς τη σχέση χρηστικότητας και καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Σύμφωνα με τον Στέλιο Σπεράντζα « το νανούρισμα είναι ένα σιγανό, ήρεμο και μονότονο τραγούδι, απλής μορφής και περιορισμένων διαστάσεων, που μ’ αυτό οι μητέρες αποκοιμίζουν τα μωρά τους. Χαριτωμένο και γεμάτο τρυφερότητα, εκδηλώνει ολόκληρη την απαλή στοργή της μητρικής καρδιάς, την τρυφερή αγάπη και τα όνειρα, τους πόθους της μάνας για την ευτυχία του παιδιού της ».
Η σχέση των νανουρισμάτων με τα παραμύθια και τα δημοτικά τραγούδια
Α/Τα νανουρίσματα είναι δημιουργήματα του λαϊκού λόγου, όπως τα παραμύθια, ωστόσο διαφέρουν από αυτά ως προς την εξωτερική μορφή. Το παραμύθι είναι πεζό αφηγηματικό κείμενο, ενώ το νανούρισμα έμμετρο ποιητικό, με ιαμβικό μέτρο και μακρόσυρτη μουσική). Όμως έχουν και πολλά κοινά στοιχεία:
α. Ως προς το περιεχόμενο και τα νανουρίσματα και τα παραμύθια κινούνται σε έναν κόσμο μαγικό και ονειρικό, παρουσιάζοντας εξωπραγματικές και υπερφυσικές καταστάσεις και χρησιμοποιώντας προσωποποιημένα τα στοιχεία της φύσης, ενώ παράλληλα καθρεφτίζουν τα συναισθήματα και τις αρετές του λαού (αγάπη, αφοσίωση κ.ά.).
β. Ως προς τη μορφή: Μοιάζουν ως προς το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και το ύφος, ενώ χρησιμοποιούν κοινά στοιχεία τεχνικής (μαγικοί αριθμοί, ο νόμος των τριών, άστοχα ερωτήματα, επαναλήψεις κ.ά.).
γ. Ως προς το σκοπό: Τόσο το νανούρισμα όσο και το παραμύθι βοηθούν το παιδί να αποκοιμηθεί (των παραμυθιών το κοινό είναι ευρύτερο, το ίδιο και ο σκοπός τους, αφού δεν περιορίζονται στα μικρά παιδιά, αλλά τα ακούν με ευχαρίστηση και οι μεγάλοι, επειδή είναι γοητευτικές διηγήσεις που ευχαριστούν τους ακροατές).
Β/ Ο Ν. Πολίτης, ταξινομεί τα δημοτικά τραγούδια σε μια θεματική και λειτουργική βάση, όπου τα νανουρίσματα κατέχουν την δική τους θέση, ως αυτοσχέδια τραγούδια με : θωπευτικό, επαινετικό και ευχετικό περιεχόμενο ( Πολίτης, 1914).
Β/ Ο Ν. Πολίτης, ταξινομεί τα δημοτικά τραγούδια σε μια θεματική και λειτουργική βάση, όπου τα νανουρίσματα κατέχουν την δική τους θέση, ως αυτοσχέδια τραγούδια με : θωπευτικό, επαινετικό και ευχετικό περιεχόμενο ( Πολίτης, 1914).
Θέματα-βασικά μοτίβα των νανουρισμάτων
Στα νανουρίσματα περιέχονται, βασικά τα παρακάτω θέματα : 1)Η επίκληση της βοήθειας των αγίων και του ύπνου, που γενικά στο δημοτικό τραγούδι παρουσιάζεται ως ένα είδος σωματοποιημένου θεού, προκειμένου να αποκοιμίσουν το παιδί. 2)Τα ταξίματα προς τους αγίους και τον ύπνο ως ανταλλάγματα της βοήθειάς τους αλλά και προς το ίδιο το παιδί, με την προϋπόθεση ότι αυτό θα ησυχάσει και θ ΄ αποκοιμηθεί. Τα ταξίματα της μάνας προς το παιδί είναι μεγάλα και σπουδαία. Η άμετρη αγάπη που την κατακλύζει την κάνει να αισθάνεται παντοδύναμη και έτσι προσφέρει, χωρίς φειδώ, πολιτείες, μοναστήρια, καράβια και αμύθητους θησαυρούς. 3)Τα παινέματα προς το παιδί, που χαρακτηρίζονται από έντονο λυρισμό και διακρίνονται σε αυτά που απευθύνονται στο αγόρι, σε αυτά που απευθύνονται στο κορίτσι και στα κοινά, που απευθύνονται στο παιδί ανεξαρτήτως φύλου(το αγγελούδι μου, το χρυσό μου, το αηδόνι μου κλπ.) 4)Οι ευχές, αγαπημένο θέμα των νανουρισμάτων, είναι αμέτρητες και έχουν, όπως είναι φυσικό, το σκοπό να συμβάλουν στην, όσο το δυνατόν, καλύτερη ζωή του παιδιού. 5)Οι κατάρες, που απευθύνονται από τη μάνα σε όποιον τόλμησε να χαρακτηρίσει άσχημο το παιδί της ή σε όποιον δεν το αγαπά.
Στη διάρκεια του νανουρίσματος η μάνα με την αγάπη, την προσευχή και την ευχή δημιουργεί ένα περιβάλλον κατάλληλο για το παιδί της όπου εισχωρεί, αδιάσπαστη ενότητα, και απολαμβάνει πέρα από τη συγκεκριμένη της πραγματικότητα, μια άλλη, την επιθυμητή.
Τα νανουρίσματα μέσα από το νόημα των στίχων έχουν ως σκοπό να καθησυχάσουν την μητέρα με άφθονες ελπίδες γύρω από το αβέβαιο μέλλον του παιδιού της.
Είναι η ώρα που η ψυχή της γλυκαίνει, ακόμη περισσότερο, και γαληνεύει. Είναι η ώρα που ο νους της παίρνει τον δρόμο του ονείρου και συνοδευόμενος από τα γλυκύτερα συναισθήματα, πλάθει το επιθυμητό μέλλον δημιουργώντας άριστες ποιητικές συνθέσεις. Συγχρόνως το βρέφος απολαμβάνει τη γαλήνη, την τρυφερότητα και την ασφάλεια από την παρουσία της μάνας του, τη θετική της διάθεση και μαζί την ευεργετική επίδραση της μελωδίας στον ψυχοσωματικό του κόσμο. Σ ΄ αυτήν την ιδανική ατμόσφαιρα θα χαλαρώσουν τα μέλη του και ο ύπνος θα βαρύνει τα βλέφαρά του για να συντελεστεί όμορφα και υγιεινά το μεγαλείο της ανάπτυξης.
Είναι η ώρα που η ψυχή της γλυκαίνει, ακόμη περισσότερο, και γαληνεύει. Είναι η ώρα που ο νους της παίρνει τον δρόμο του ονείρου και συνοδευόμενος από τα γλυκύτερα συναισθήματα, πλάθει το επιθυμητό μέλλον δημιουργώντας άριστες ποιητικές συνθέσεις. Συγχρόνως το βρέφος απολαμβάνει τη γαλήνη, την τρυφερότητα και την ασφάλεια από την παρουσία της μάνας του, τη θετική της διάθεση και μαζί την ευεργετική επίδραση της μελωδίας στον ψυχοσωματικό του κόσμο. Σ ΄ αυτήν την ιδανική ατμόσφαιρα θα χαλαρώσουν τα μέλη του και ο ύπνος θα βαρύνει τα βλέφαρά του για να συντελεστεί όμορφα και υγιεινά το μεγαλείο της ανάπτυξης.
Γνωρίσματα δημοτικών τραγουδιών στο νανούρισμα της Καρπάθου
– Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος
– Υπερβολές ( τα δώρα που τάζει η μάνα στον Ύπνο, η αξία της νεογέννητης κόρης )
– Προσωποποίηση του Ύπνου και της Μοίρας
– Χρήση του μαγικού – συμβολικού αριθμού τρία ( 3 )
– Ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία( εκτός από τους στίχους 3 έως 7 ) : Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με το δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο, ο πέμπτος με τον έκτο κτλ.
– Λαϊκή γλώσσα με ιδιωματισμούς της Καρπάθου( λουάρι, ροδοσταμνίσεις )
– Επαναλήψεις ( Ύπνε, κοιμήσου, τρεις, τρία )
Αρχαίες ελληνικές θρησκευτικές παραδόσεις – συνύπαρξη με χριστιανικές αντιλήψεις
- Προσωποποιημένη θεότητα ο Ύπνος, στον οποίον απευθύνεται το νανούρισμα.
- Πίστη στη Μοίρα( τρεις Μοίρες ), στο ριζικό ( που απορρίπτει ως αντίληψη ο Χριστιανισμός )
- Επίκληση στον Χριστό, στην Παναγία και στον άγιο Ιωάννη ( τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή ) για προστασία του βρέφους.
Θέματα του ποιήματος
- Πλούτος, αφθονία αγαθών
- Συμβολή της μοίρας- ο ρόλος της θρησκείας
- Υπερβολή της μητρικής αγάπης