Ευγενία Φακίνου, Η ζωή στη Σύμη

Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από το πρώτο μυθιστόρημα της Ευγενίας Φακίνου Αστραδενή, το οποίο κυκλοφόρησε το 1982. 
Ηρωίδα του μυθιστορήματος είναι η μικρή Αστραδενή από τη Σύμη των Δωδεκανήσων, μαθήτρια στην Ε΄ Δημοτικού, που έρχεται με τους γονείς της στην Αθήνα για να βρει καλύτερη δουλειά ο πατέρας της. Όπως είναι φυσικό, έκπληκτη η Αστραδενή βιώνει πολλές καινούριες εμπειρίες στην Αθήνα. Η ζωή στην πρωτεύουσα διαφέρει πολύ από τη ζωή όπως την ήξερε στο μικρό νησί της. Στην πατρίδα της άλλες ήταν οι ασχολίες των ανθρώπων, οι ρυθμοί της ζωής ήταν πιο χαλαροί και οι ανθρώπινες σχέσεις πιο στενές. Μια εικόνα από την παραδοσιακή αυτή ζωή περιγράφεται στο παρακάτω απόσπασμα.

Κεντρικό θέμα-νοηματικό κέντρο  του αποσπάσματος

Σύγκριση ζωής στην Αθήνα (πολυκατοικίες, ασανσέρ, σούπερ μάρκετ, περιορισμός παιδιών) με τη ζωή στη Σύμη (παραδοσιακή κοινωνία, πιο χαλαροί ρυθμοί ζωής, πιο ανθρώπινες οι σχέσεις, πιο ελεύθερα τα παιδιά).

Θεματικά κέντρα

-  Οι ανάγκες  των  ανθρώπων που κατοικούν στα νησιά  του Αιγαίου.

-  Η αρχιτεκτονική  των σπιτιών  προσαρμόζεται  στις   ανάγκες   των κατοίκων

-  Η   εξοικονόμηση  του  νερού,  πολύτιμου αγαθού σε έλλειψη.

-  Οι κάτοικοι της Σύμης  ζουν αρμονικά(στενές ανθρώπινες σχέσεις, επικοινωνία και όχι αποξένωση)  και  συνεργάζονται μεταξύ τους(αλληλοβοήθεια, ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο)

-  Τα   ξέγνοιαστα παιχνίδια  των  παιδιών.

Αφηγηματικοί τρόποι

 α/ Αφήγηση: Η  ίδια η  ηρωίδα  του  μυθιστορήματος, η  Αστραδενή,   αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο  τις εμπειρίες της  από   την   Σύμη, στην οποία  μεγάλωσε. Η αφήγηση   γίνεται   σε   πρόσωπο α΄   ενικού (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).Η αφηγήτρια συμμετέχει στην ιστορία που αφηγείται, καθώς είναι η πρωταγωνίστρια. Η αφηγήτρια ταυτίζεται με την ηρωίδα.

Στα  χωρία   όπου υπάρχει  αφήγηση  τα ρήματα  βρίσκονται  σε παρελθοντικούς χρόνους. Υπάρχουν αρκετοί χρονικοί προσδιορισμοί.

Παράδειγμα:

 "Στη Σύμη, τ’ απογεύματα πότε ερχότανε η Αλεμίνα στο δικό μας, πότε πηγαίναμε εμείς στης Ελένης, πότε όλες πηγαίναμε στο Ζωπιάκι. Oι μανάδες κάνανε τις δουλειές τους τις απογευματινές. Άλλη έπλεκε, άλλες κόβανε κουρέλια για κουρελούδες, άλλη έπλεκε νταντέλα. Εκτός κι αν είχανε δουλειά συντροφική. Της εποχής. Κι έπρεπε να δουλέψουν όλες μαζί."

β/ Περιγραφή: Στα σημεία  στα οποία κυριαρχεί  η  περιγραφή  τα ρήματα βρίσκονται  στον Ενεστώτα  χρόνο(δραματικός ενεστώτας αλλά και απλός) και  υπάρχουν πολλοί  προσδιορισμοί του τόπου, όπως η περιγραφή της κουζίνας, του αποκρέβατου, του τζακιού.

Παράδειγμα:

               " Στη μια του άκρη έχει τον αποκρέβατο —ένα πατάρι, πες— μεγάλο και ψηλό ένα μέτρο. Ανεβαίνεις με τρία σκαλάκια. Έχει κι ένα κάγκελο στην άκρη. Αυτό βολεύει πολύ για να μην πέφτουν τα παιδιά που κοιμούνται όλα εκεί. Το στρώνουμε με ωραίες κουρελούδες και παίζουμε —ξυπόλητες για να μη λερώνουμε— μαμάδες και παιδιά. Από κάτω ο αποκρέβατος είναι αποθήκη."

            " O πατέρας και η μάνα μου κοιμούνται ψηλά ψηλά, σ’ ένα κρεβάτι που ανεβαίνεις με δεκαπέντε σκαλιά. Στην άλλη άκρη του δωμάτιου είναι η τσιμιά, το τζάκι δηλαδή, και δίπλα η βρύση της στέρνας."

γ/ Σχόλια της αφηγήτριας: "Το σαπουνόνερο είναι σπουδαίο για τα λουλούδια και τα λαχανικά. Λίπασμα, που λέει κι ο πατέρας. Και τα κάνει θρεφτάρια, να, μέχρι εκεί πάνω. Κι ούτε που πάει χαμένο, όπως εδώ. Εδώ, καλέ, πού το πετάνε τόσο νερό;… Δεν το λυπούνται;", "Πάντως το στερνίσιο το νερό είναι το καλύτερο. Είναι θεοβρεχάμενο, που λένε οι παλαιοί. Είναι ωραίο, γλυκό νερό. Κάνει ωραία σαπουνάδα. Και στο λούσιμο είναι σπουδαίο. Τούτο της Αθήνας… κάπως μυρίζει… αλλιώτικο στο στόμα… σα φάρμακο…

Βέβαια, το νερό της στέρνας πρέπει να το προσέχεις. Θέλει καλό κουμάντο για να περάσεις το καλοκαίρι σου και να σου μείνει και λίγο να πλύνεις τις κουβέρτες και τις κουρελούδες…"

Γλώσσα Απλή δημοτική με ιδιωματισμούς από τα Δωδεκάνησα (Σύμη),π.χ. νταντέλες, κουτσουλές.

Ύφος: Απλό, κατανοητό, παραστατικό,  με αμεσότητα, γλαφυρό(εκφράζει συναισθήματα) και νοσταλγικό.

Συνήθειες και αντιλήψεις των κατοίκων της Σύμης  

Στην αφήγηση, πέρα από τις εργασίες και τις ασχολίες των γυναικών και των παιδιών της Σύμης, γίνεται λόγος και για κάποιες συνήθειες και αντιλήψεις των κατοίκων του μικρού αυτού νησιού. Έτσι στη Σύμη: Οι μεγάλοι χρησιμοποιούν κάποια φόβητρα, για να καθίσουν φρόνιμα τα παιδιά (τα απειλούν ότι θα έρθει ο αράπης ή η γριά). Δεν υπάρχουν εστίες θέρμανσης το χειμώνα λόγω του ήπιου κλίματος και χρησιμοποιούνται κάποια αφεψήματα, όπως το φασκόμηλο, για την περιστασιακή αντιμετώπιση του λίγου κρύου (το τζάκι δε χρησιμοποιείται με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σε άλλες περιοχές). Υπάρχει η δοξασία ότι το άναμμα του τζακιού έχει τη μαγική και υπερφυσική ιδιότητα να διώχνει το κακό από την οικογένεια. Υπάρχει η δοξασία για τους καλικάντζαρους, που εμφανίζονται στη γη τις μέρες των Χριστουγέννων. Καλλιεργούνται στα σπίτια καλλωπιστικά φυτά (βασιλικά, κατιφέδες). Σε κάθε σπίτι συγκεντρώνουν το χειμώνα βρόχινο νερό σε ειδική στέρνα και το χρησιμοποιούν όλο το χρόνο με πολλή φειδώ λόγω λειψυδρίας. Η συγγραφέας με αυτόν τον τρόπο δίνει έμφαση στις παραδοσιακές συνήθειες, τα τοπικά ήθη και έθιμα, που στην Αθήνα έχουν εκλείψει.

Γενικότερα, στην καθημερινότητα των κατοίκων της Σύμης κυριαρχεί η ομαδικότητα: Γυναίκες που κάνουν από κοινού τις δουλειές και αλληλοβοηθούνται, μητέρες που έχουν ελεύθερο χρόνο να παίξουν και να ασχοληθούν με τα παιδιά τους, παιδιά που παίζουν ομαδικά παιχνίδια και βρίσκονται κάτω από τη συνεχή επίβλεψη ενός τουλάχιστον από τους δύο γονείς. Αξιοσημείωτη η παρατήρηση ότι, ενώ η ζωή σε ένα ακριτικό νησί είναι εξαιρετικά απλοϊκή και υπάρχουν δυσκολίες και ελλείψεις, ωστόσο αυτό καθόλου δεν εμποδίζει την δημιουργική ενασχόληση των κατοίκων και την ευτυχία τους. Αντίθετα μάλιστα, οι δυσκολίες αυτές είναι που τους φέρνουν πιο κοντά και τους κάνουν να συνεργάζονται για να τις αντιμετωπίσουν.

Σύγκριση της ζωής στην Αθήνα και στη Σύμη

         Στην Αθήνα: 

1/Οι κουζίνες είναι μικρές, άρα άβολες και στενόχωρες.

2/Τα πρεβάζια των παραθύρων είναι μικρά.

3/Γίνεται σπατάλη του νερού. Το νερό δεν είναι ποιοτικό.

4/Οι άνθρωποι δεν είναι δεμένοι μεταξύ τους. Υπάρχει αποξένωση, ατομισμός και μοναξιά.

5/ Οι ρυθμοί της ζωής είναι έντονοι και αγχώδεις.

Στη Σύμη:1/Οι κουζίνες  είναι  μεγάλες και   επιτελούν πολλές λειτουργίες στην ζωή των κατοίκων.2/ Τα πρεβάζια των        παραθύρων   είναι                μεγάλα.3/ Γίνεται αποθήκευση του νερού και κατανάλωσή του με σύνεση. Το νερό είναι πολύ καλό.4/Οι άνθρωποι είναι  δεμένοι μεταξύ τους. Υπάρχει κατανόηση και αλληλεγγύη.  5/Η ζωή κυλάει ήρεμα, ανθρώπινα.

                                                  

Απαντήσεις σε  ερωτήσεις του βιβλίου

2. Ποιες από τις συνήθειες των κατοίκων της Σύμης και τις αντιλήψεις τους, που περιγράφονται στο κείμενο, διασώζονται ακόμη στον τόπο σας;

Καμία από τις συνήθειες που περιγράφει η Αστραδενή δεν υπάρχουν στα μεγάλα αστικά κέντρα τη σύγχρονη εποχή. Μια τέτοια μορφή ζωής είτε έχει εκλείψει, είτε συναντάται σπάνια και σε σχετικά απομονωμένες περιοχές. Για παράδειγμα, η σύγχρονη γυναίκα δεν ασχολείται πλέον τόσο πολύ με τις οικιακές εργασίες με τις οποίες ασχολείται η γυναίκα της Σύμης (όπως το πλέξιμο, το κέντημα, το να πλάθουν κουλουράκια ή να ανοίγουν χυλοπίτες). Η σύγχρονη γυναίκα συνήθως εργάζεται εκτός σπιτιού και οι οικιακές ηλεκτρικές συσκευές ή οι οικιακές βοηθοί έχουν αναλάβει πλέον τη φροντίδα του σπιτιού. Τα παιδιά δεν παίζουν πλέον στις αυλές, έστω και αν ο καιρός είναι καλός. Προτιμούν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και όχι τα αυτοσχέδια, όπως τα παιδιά της Σύμης. Τα σπίτια έχουν πλέον πολλά δωμάτια και καθένα  προορίζεται για διαφορετική και για μία μόνο χρήση. Κάθε μέλος της οικογένειας έχει και το δικό του χώρο στον οποίο απομονώνεται, όταν καταλήγει στο σπίτι. Οι ταχείς ρυθμοί της σύγχρονης καθημερινότητας θέλουν τον άνθρωπο να βρίσκεται πολλές ώρες εκτός σπιτιού και με ελάχιστο ελεύθερο χρόνο. Τέλος, η βιομηχανική επικράτηση οδήγησε στην παραγωγή πολλών και ποικίλων προϊόντων και άρα στην υπερκατανάλωση, φαινόμενο άγνωστο για την κοινωνία της Σύμης. Οι άνθρωποι εξαιτίας των ελλείψεων, αναγκάζονται να εφευρίσκουν τρόπους να σπαταλούν όσο το δυνατόν λιγότερο. Στο σύγχρονο άνθρωπο δε λείπει τίποτα· γιατί όμως εμφανίζεται με επιβαρυμένο τον ψυχισμό του και περισσότερο δυστυχής;

3. Τι είδους παιχνίδια έπαιζαν τα παιδιά στη Σύμη;

Τα παιχνίδια των παιδιών της Σύμης είναι απλοϊκά, ομαδικά και συνήθως αυτοσχέδια. Συνηθέστερος χώρος παιχνιδιού είναι η αυλή, όταν έχει καλό καιρό, όπου τα παιδιά παίζουν κουτσό, αγάλματα ή τις κυρίες. Όταν δεν το επέτρεπαν οι καιρικές συνθήκες, τα παιδιά μαζεύονται σε ένα σπίτι, συνήθως στο χώρο της κουζίνας, όπου είναι μαζεμένες και οι γυναίκες, που συνεργάζονται στις οικιακές εργασίες, και καταπιάνονται με παιχνίδια όπως μαμά και παιδιά ή σχολείο. Τα παιχνίδια αυτά είναι σχεδόν άγνωστα στα σύγχρονα παιδιά που απομονωμένα στους τέσσερις τοίχους ενός διαμερίσματος και μακριά από την επιτήρηση των γονιών τους που συνήθως απουσιάζουν γιατί εργάζονται, δεν έχουν άλλα συνομήλικα παιδιά να παίξουν και καταφεύγουν στα ηλεκτρονικά παιχνίδια και αποχαυνώνονται μπροστά στην τηλεόραση.

4. Τι έχετε να παρατηρήσετε για τις σχέσεις των ανθρώπων στη μικρή νησιωτική κοινωνία;

Στην καθημερινότητα των κατοίκων της Σύμης κυριαρχεί η ομαδικότητα: γυναίκες που κάνουν από κοινού τις δουλειές και αλληλοβοηθούνται, μητέρες που έχουν ελεύθερο χρόνο να παίξουν και να ασχοληθούν με τα παιδιά τους, παιδιά που παίζουν ομαδικά παιχνίδια και βρίσκονται κάτω από τη συνεχή επίβλεψη ενός τουλάχιστον από τους δύο γονείς. Αξιοσημείωτη η παρατήρηση ότι, ενώ η ζωή σε ένα ακριτικό νησί είναι εξαιρετικά απλοϊκή και υπάρχουν δυσκολίες και ελλείψεις, ωστόσο αυτό καθόλου δεν εμποδίζει την δημιουργική ενασχόληση των κατοίκων και την ευτυχία τους. Αντίθετα μάλιστα, οι δυσκολίες αυτές είναι που τους φέρνουν πιο κοντά και τους κάνουν να συνεργάζονται για να τις αντιμετωπίσουν.

5. Παρακολουθήστε την πορεία που ακολουθεί η νοσταλγική αναπόληση της Αστραδενής.

Η νοσταλγική αναπόληση της Αστραδενής ξεκινά από τα παιχνίδια με τις φίλες της και την ομαδική συνεύρεση μαμάδων και παιδιών, και επεκτείνεται και αγκαλιάζει σκηνές από την καθημερινότητα των κατοίκων της Σύμης, όπου κυριαρχεί η ομαδικότητα. Οι αναμνήσεις την οδηγούν συνειρμικά και σε μια περιγραφή του εσωτερικού ενός συμιακού σπιτιού, και ιδίως του δωματίου της κουζίνας, όπου κυριαρχεί η λειτουργική αξιοποίηση του χώρου και λαμβάνουν χώρα οι περισσότερες ενασχολήσεις παιδιών και ενηλίκων: ύπνος, εργασία, παιχνίδι κ.λπ. Τελευταίο σημείο της αναπόλησης αποτελούν οι στέρνες, που αναγκάζονται να διατηρούν οι νησιώτες προκειμένου να συγκεντρώνουν το νερό της βροχής, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της λειψυδρίας, το οποίο είναι συνηθισμένο για τους κατοίκους των νησιών και άγνωστο στους κατοίκους της πρωτεύουσας. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πορεία των αναμνήσεών της ξεκινά από τα θετικά στοιχεία της διαβίωσης στο νησί και αφήνει το αρνητικό στοιχείο για το τέλος.

 

Ήθος, χαρακτήρας της ηρωιδας

 Η Αστραδενή, η ηρωίδα του κειμένου,   αναπολεί  με  αγάπη και νοσταλγία  την ιδιαίτερη πατρίδα της τη Σύμη και νιώθει πως  στην  Αθήνα η ζωή δεν  είναι τόσο ωραία και ευχάριστη.Τρυφερή και εκδηλωτική στους ανθρώπους στο νησί , απογοητευμένη από τη ζωή και τους ανθρώπους της πόλης.

Επικριτική καθώς απορρίπτει  την  αλόγιστη σπατάλη και κατανάλωση του νερού στην πόλη. Θεωρεί ότι   οι  Αθηναίοι δεν εκτιμούν  την αξία του νερού. Αντίθετα, νιώθει θαυμασμό για  τους τρόπους  εξοικονόμησης του νερού στη Σύμη.

 Είναι  έξυπνη και παρατηρητική. Μπορεί να αξιολογήσει τη ζωή στην  Αθήνα και τη Σύμη,  παρουσιάζοντας τη Σύμη να υπερέχει.

  Η Αστραδενή έκπληκτη βιώνει όλες τις καινούργιες εμπειρίες της ζωής στην πρωτεύουσα, η οποία όμως δε δείχνει να την ενθουσιάζει. Νοσταλγεί και αναπολεί το παρελθόν και τη ζωή στο νησί, όπου τα πράγματα ήταν πιο απλοϊκά και ανθρώπινα. Οι ρυθμοί της ζωής ήταν χαλαροί και οι ανθρώπινες σχέσεις πιο στενές. Νιώθει αποκομμένη από το κοινωνικό περιβάλλον της Αθήνας, εγκλωβισμένη μέσα σε τέσσερις τοίχους και μόνη. Ακόμη και οι δυσκολίες που υπήρχαν στη Σύμη (λειψυδρία)δεν ήταν αρκετές για να την κάνουν να προτιμά την αστική ζωή.

Ν. Καζαντζάκης, Η Νέα Παιδαγωγική

Εισαγωγικό σημείωμα για το έργο: Το κείμενο που περιλαμβάνεται στο σχολικό βιβλίο προέρχεται από το πέμπτο κεφάλαιο του πεζογραφήματος Αναφορά στον Γκρέκο, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1961 μετά το θάνατο του Καζαντζάκη. Το έργο  αυτό αποτελεί ουσιαστικά μια αυτοβιογραφία του συγγραφέα και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τον ερμηνευτή του έργου του.

  Ο  Νίκος Καζαντζάκης άρχισε να γράφει το έργο λίγους μήνες πριν από το θάνατό του και δεν πρόλαβε να του δώσει οριστική μορφή. Αποτελεί την τελευταία "αναφορά" - απολογισμό για τη ζωή του στο μεγάλο Κρητικό ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο(Ελ Γκρέκο).

Στο πέμπτο κεφάλαιο ο Καζαντζάκης αναφέρεται στις τραυματικές εμπειρίες που είχε από το δημοτικό σχολείο,  στα τέλη του 19^ου αιώνα, όταν οι παιδαγωγικές μέθοδοι που εφάρμοζαν οι δάσκαλοι χαρακτηρίζονταν από αυταρχισμό και απουσία σεβασμού στην προσωπικότητα των παιδιών. 

Το έργο είναι ένα από τα δραματικότερα έργα της νεότερης Λογοτεχνίας μας. Απεικονίζει τις αγωνίες, τις λαχτάρες της νιότης, τις υπαρξιακές ανησυχίες του συγγραφέα, αλλά και γενικότερα τον τραγικό αγώνα του ανθρώπου στη ζωή.

   

Θέμα του κειμένου

Οι εντυπώσεις και τα συναισθήματα του νεαρού μαθητή-αφηγητή από την πρώτη μέρα στο δημοτικό σχολείο, αλλά και από το δάσκαλο την τετάρτης τάξης, που τότε ήταν και η τελευταία, αφού το δημοτικό ήταν τετρατάξιο. Γενικότερα, θέμα είναι τα αρνητικά βιώματα των μαθητών από το σχολείο σε παλαιότερες εποχές, κατά τις οποίες κυριαρχούσε το αυταρχικό παιδαγωγικό σύστημα.

Η Νέα Παιδαγωγική

- Πρόκειται για μια νέα παιδαγωγική μέθοδο, που στηρίζεται σε εμπειρικούς- βιωματικούς  τρόπους προσέγγισης της γνώσης. Τα παιδιά δηλαδή μαθαίνουν μέσα από τις εμπειρίες και τις αισθήσεις τους (βλέπουν τα καινούργια πράγματα, τα αγγίζουν, τα ζωγραφίζουν, κ. λ. π.) και με τον τρόπο αυτό αφομοιώνουν καλύτερα τις νέες γνώσεις. Αυτό θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ως το γνωστικό μέρος της νέας μεθόδου.

- Η νέα παιδαγωγική μέθοδος όμως αφορούσε και τις σχέσεις των μαθητών με τους δασκάλους τους. Ο δάσκαλος θα στεκόταν με αγάπη και κατανόηση απέναντι στην ευαισθησία των παιδιών, ακόμη και στα παιχνίδια ή τις αταξίες τους, και θα ανέπτυσσε πιο ουσιαστικές σχέσεις και επικοινωνία με τους μαθητές του. Αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το ψυχολογικό μέρος της νέας μεθόδου.

 Στην προκειμένη περίπτωση όμως ο δάσκαλος της Τετάρτης τάξης του Δημοτικού, από τη μια μεριά αναγγέλλει ότι θα εφαρμόσει τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους που είχε σπουδάσει στην Αθήνα, αλλά από την άλλη μεριά δεν τις εφαρμόζει στην τάξη στο σύνολό τους. Θα λέγαμε ότι ακολουθεί το γνωστικό μέρος (παρακινεί τα παιδιά να χρησιμοποιούν τις αισθήσεις τους και να μαθαίνουν μέσα από την εμπειρία τους), ενώ φαίνεται να απορρίπτει το ψυχολογικό ή συναισθηματικό μέρος (εφόσον τους φέρεται με μεγάλη σκληρότητα και αυστηρότητα, δέρνοντάς τους αλύπητα). Το αποτέλεσμα είναι ότι τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται τη διαφορά της νέας μεθόδου σε σχέση με τις παλαιότερες και θεωρούν ότι η Νέα Παιδαγωγική είναι η γυναίκα του δασκάλου τους (προσωποποίηση και χιούμορ).

Εξάλλου η απορία των παιδιών για το ποια είναι η Νέα Παιδαγωγική είναι μια έμμεση κριτική από τον συγγραφέα-αφηγητή για τη στάση του δασκάλου.

Παλαιότερες παιδαγωγικές μέθοδοι

- Η Νέα Παιδαγωγική έρχεται σε αντίθεση με παλαιότερες μεθόδους οι οποίες στηρίζονταν σε έναν εγκεφαλικό τρόπο προσέγγισης της γνώσης. Δηλαδή τα παιδιά αποκτούσαν νέες γνώσεις, αποστηθίζοντας κομμάτια του βιβλίου χωρίς καλά καλά να καταλαβαίνουν τι διαβάζουν.

Αυτή η μέθοδος στις μέρες μας θεωρείται εντελώς παρωχημένη (=ξεπερασμένη) και απαρχαιωμένη.

- Επιπλέον, στηρίζονταν στην εντελώς αυταρχική και καταπιεστική συμπεριφορά του δασκάλου απέναντι στους μαθητές, χωρίς ίχνος κατανόησης ή ευαισθησίας απέναντι στην ηλικία τους και τις παιδικές ζαβολιές τους. Συχνά μάλιστα ο δάσκαλος τιμωρούσε τους μαθητές ή τους έδινε ξύλο, ενώ συχνά τους εκμεταλλευόταν οικονομικά.

Αφηγηματικοί τρόποι

Επειδή το κείμενο είναι αυτοβιογραφικό, έχουμε ταύτιση συγγραφέα-αφηγητή και ήρωα. Αφηγητής είναι ο συγγραφέας ως παιδί-μαθητής, αλλά και ως ώριμος ενήλικας, που κρίνει  τα γεγονότα χάρη στην απόσταση του χρόνου. Η αναδρομική αφήγηση κυριαρχεί στο απόσπασμα και γίνεται σε α πρόσωπο στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου από έναν αφηγητή, που συμμετέχει στα γεγονότα. 

Υπάρχει επίσης και ο διάλογος ανάμεσα στον ήρωα και στον πατέρα του, ανάμεσα στο δάσκαλο της πρώτης και στον πατέρα και ανάμεσα στο δάσκαλο της τετάρτης και στα παιδιά.

Περιγραφή συναντάμε σε ελάχιστα σημεία(του σχολείου, του δασκάλου της τετάρτης), ενώ εντοπίζουμε και το σχόλιο του αφηγητή, ως ώριμου ενήλικα και όχι ως παιδιού  που "κρύβεται" πίσω από το χιούμορ στις εξής φράσεις: " η Παιδαγωγική έλειπε, θα 'ταν σπίτι.", "— Πού είναι, κυρ δάσκαλε, ρώτησα, η Νέα Παιδαγωγική; γιατί δεν έρχεται στο σκολειό;", "Ήταν όμως και πονηρούτσικος ο σύζυγος της Νέας Παιδαγωγικής."

Χρόνος-τόπος  : Δεκαετία 1890-1900. Κρήτη στα τέλη του 19ου αι., η πρώτη μέρα που πάει στο σχολείο ο μικρός Νίκος Καζαντζάκης και κάποιες στιγμές από την Τετάρτη Δημοτικού, το πατρικό του Καζαντζάκη στο Ηράκλειο, η αυλή του Αγίου Μηνά ,το σχολείο.

Με ποιο τρόπο θεωρούσε ο πατέρας του Καζαντζάκη και ο δάσκαλος ότι θα μπορούσε ο μικρός "να μάθει γράμματα και να γίνει άνθρωπος"; Βρισκόμαστε στην Κρήτη στα τέλη του 19 ου αιώνα και οι παιδαγωγικές μέθοδοι στο σχολείο διακρίνονται για τον αυταρχισμό τους. Επιτρεπόταν το ξύλο, όπως και οι φωνές και οι τιμωρίες, και μάλιστα όλα αυτά τα θεωρούσαν πολύ καλές παιδαγωγικές μεθόδους, με τις οποίες "συνετίζονταν" οι μαθητές. Τόσο ο δάσκαλος όσο και ο πατέρας του Καζαντζάκη πιστεύουν στην αποτελεσματικότητα αυτών των μεθόδων, όπως φαίνεται από το σύντομο διάλογό τους.

Πώς παρουσιάζονται οι δύο δάσκαλοι στο απόσπασμα; Οι δύο δάσκαλοι εμφανίζονται ως εκπρόσωποι του ξεπερασμένου εκπαιδευτικού συστήματος της εποχής. Ο πρώτος, κρατώντας μία βίτσα, φαίνεται άγριος και απειλητικός και διαβεβαιώνει τον πατέρα ότι το ξύλο ήταν δοκιμασμένη μέθοδός του. Ακόμα πιο αυταρχικός είναι ο δάσκαλος της τετάρτης τάξης, παρόλο που οι φήμες έλεγαν πως έφερε τη Νέα Παιδαγωγική στο σχολείο από την Αθήνα. Επέβαλλε στους μαθητές απόλυτη πειθαρχία, τους συμβούλευε συνεχώς και είχε αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς στην τάξη, στο διάλειμμα, ακόμα και έξω από το σχολείο. Τους τιμωρούσε με βαναυσότητα, όταν ένιωθε ότι δεν συμπεριφέρονταν με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμούσε ή όταν δεν είχε ο ίδιος κέφι. Πονηρός, ζητούσε τρόφιμα από τα παιδιά, για να κάνει το μάθημα.

Απάντηση στη 3η ερώτηση του βιβλίου: Ο δάσκαλος της τετάρτης τάξης παρουσιάζεται ως υπέρμαχος των αρχών της Νέας Παιδαγωγικής, η οποία προφανώς, εκτός από τη βιωματική μάθηση,  πρέσβευε το σεβασμό της προσωπικότητας των μαθητών, την ενθάρρυνσή τους, την καλλιέργεια του διαλόγου μαθητή- δασκάλου και την αυτενέργεια των μαθητών.

 Στην πράξη όμως ο δάσκαλος δεν εφάρμοζε όσα διακήρυττε κι αποτελούσε το φόβητρο των μαθητών. Οι ενέργειές του ήταν αντίθετες με τις αρχές της Νέας Παιδαγωγικής. Το βασικό μέσο διαπαιδαγώγησης ήταν ο ξυλοδαρμός με τον βούρδουλα  σε σημείο,  που να ματώνουν τα παιδιά. Οι δάσκαλοι μάλιστα είχαν και την συγκατάθεση του πατέρα  για αυτήν τη συμπεριφορά. Ο δάσκαλος της τετάρτης δημοτικού λοιπόν, εφάρμοζε κατά το ήμισυ τη Νέα Παιδαγωγική, καθώς στο γνωστικό κομμάτι- κομμάτι της διδασκαλίας ακολουθούσε τη βιωματική μέθοδο, όπως πρέσβευε η Νέα Παιδαγωγική. Στο κομμάτι όμως της διαπαιδαγώγησης των παιδιών ακολουθούσε την παραδοσιακή παιδαγωγική, αντιμετωπίζοντας  με αυταρχισμό και σκληρότητα τους μαθητές. Συνεχώς έβγαζε λόγους, μονολογώντας και νουθετούσε τα παιδιά. Τιμωρούσε κάθε αταξία χωρίς οίκτο, μέσα στην τάξη αλλά και στο διάλειμμα. Έπνιγε τον αυθορμητισμό των παιδιών( "ούτε γέλια ούτε φωνές") και δεν επέτρεπε το διάλογο. Ήθελε να τηρούν αυστηρούς κανόνες ηθικής, ακόμη και έξω από το σχολείο. 

 Γενικά, ασκούσε λεκτική, σωματική και ψυχολογική βία στους μαθητές, πρόσβαλλε την προσωπικότητά τους και σίγουρα τους δημιουργούσε ψυχικά τραύματα, όπως φαίνεται από τις τραυματικές μνήμες του συγγραφέα στο κείμενο.

Ύφος-Γλώσσα

ΥΦΟΣ

Απλό, άμεσο, ειρωνικός τόνος, χιουμοριστικά στοιχεία.

ΓΛΩΣΣΑ

Απλή, δημοτική, στρωτή, ευχάριστη, με πολλά ιδιωματικά στοιχεία (ή ιδιωματισμούς), δηλαδή στοιχεία της τοπικής διαλέκτου, που στην προκειμένη περίπτωση είναι η κρητική (πχ τυλιγαδίζουν, αντρειευούμουν, μυρίζουμαι, κλπ), αλλά και λέξεις του ίδιου του συγγραφέα( "χτίρι", "χάδεψε").

Ειρωνεία: "κι είχε φέρει, λέει, μαζί του τη Νέα Παιδαγωγική.", "η Παιδαγωγική έλειπε, θα ΄ταν σπίτι", ", "Μα για να καταλάβετε καλύτερα, να κρατάει καθένας σας κι από ένα αυγό· όποιος δεν έχει αυγό, ας φέρει βούτυρο! "( Αναφέρεται στο "αυγό του Κολόμβου". Ο θαλασσοπόρος και εξερευνητής Χριστόφορος Κολόμβος προσπαθεί να αποδείξει πως ναι μεν αυτό που έκανε ήταν εύκολο, αλλά εύκολο, επίσης, ήταν και το στήσιμο ενός βρασμένου αυγού στο τραπέζι. Όταν οι συνδαιτυμόνες απάντησαν ότι είναι αδύνατον το αυγό να σταθεί όρθιο, ο Κολόμβος πήρε στα χέρια ένα βρασμένο αυγό και σπάζοντάς το ελαφρά το έστησε. «Βλέπετε», τους είπε, «η σκέψη είναι δύσκολη».)  Ο δάσκαλος απαιτεί από τους μαθητές να του φέρουν φαγώσιμα δώρα.

 Χιούμορ: Όταν αναφέρεται στο δάσκαλο της α΄ τάξης και τον φαντάζεται σαν διάβολο με κέρατα - Όταν αναφέρεται στη Νέα Παιδαγωγική και την ταυτίζει με γυναίκα.

Σχέσεις παιδιών / γονιών

Από τη μια μεριά βλέπουμε την τρυφερή και ευαίσθητη στάση της μάνας, η οποία προσπαθεί να εμψυχώσει και να στηρίξει το μικρό παιδί στην καινούρια εμπειρία της ζωής του (πρώτη μέρα στο Δημοτικό Σχολείο) κρεμώντας στο λαιμό του το χρυσό σταυρουδάκι της βάφτισης και δίνοντάς του να μυρίζει ένα κλωνάρι βασιλικό.

Από την άλλη μεριά βλέπουμε την αυστηρή και ψυχρή στάση του πατέρα του. Ο πατέρας παρουσιάζεται δυναμικός και σοβαρός, αλλά ποτέ δεν έχει δείξει στο παρελθόν την παραμικρή τρυφερότητα και οικειότητα στο γιο του. Έτσι, όταν τον χαϊδεύει για πρώτη φορά, την ημέρα που τον συνοδεύει στο σχολείο, ο μικρός μένει έκπληκτος και απορεί. Η ξαφνική και απρόσμενη κίνηση τρυφερότητας του πατέρα αντί να τον αποφορτίσει (= να τον χαλαρώσει), τον τρομάζει και τον κάνει να αισθανθεί σύγχυση, διότι κάτι τέτοιο δεν έχει ξανασυμβεί.

Πρόκειται για μία παλαιότερη αντίληψη αγωγής σύμφωνα με την οποία οι γονείς (και ιδιαίτερα ο πατέρας) αποφεύγουν τις εκδηλώσεις αγάπης και τρυφερότητας απέναντι στα παιδιά τους, τα κρατούν σε απόσταση, τους φέρονται αυταρχικά, δε χρησιμοποιούν το διάλογο, αλλά τις απειλές και το ξύλο και τους επιβάλλουν πειθαρχία. Πιστεύουν ότι με το φόβο και την αυστηρότητα θα κερδίσουν το σεβασμό των παιδιών τους. Ο σεβασμός όμως κερδίζεται και δεν επιβάλλεται. Έχουμε ένα μοντέλο πατριαρχικής οικογένειας, όπου ο πατέρας είναι ο απόλυτος κυρίαρχος και εξουσιαστής όλων(πατέρας αφέντης).

Πρόταση δημιουργικής γραφής

α) Να αφηγηθείτε σε μία παράγραφο τη δική σας εμπειρία από την πρώτη σας ημέρα στο δημοτικό σχολείο.
β) Φανταστείτε ότι ως μαθητής του δημοτικού σχολείου είχατε μία δυσάρεστη εμπειρία από την αυταρχική συμπεριφορά του δασκάλου. Γυρίζοντας στο σπίτι μετά από το σχολείο, αναφέρετε στη μητέρα σας αυτήν την εμπειρία σας.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου 

1. Ποια συναισθήματα νιώθει ο μικρός Ν. Καζαντζάκης πριν φτάσει στο σχολείο και γιατί; Από ποιους αντλεί θάρρος και με ποιον τρόπο; α. Τα συναισθήματα του μικρού Ν. Καζαντζάκη πριν φτάσει στο σχολείο είναι ανάμεικτα: - Αισθάνεται χαρά και ανυπομονησία για αυτήν την καινούρια εμπειρία, καθώς επιθυμεί να αποκτήσει καινούριες γνώσεις. - Κυριεύεται ωστόσο και από μια ανησυχία, καθώς δεν ξέρει τι θα αντιμετωπίσει. - Η ψυχή του κατακλύζεται επίσης από το συναίσθημα της υπερηφάνειας, αφού νιώθει πως έχει μεγαλώσει πλέον αρκετά, ώστε να είναι σε θέση να βγαίνει από το σπίτι και να έρχεται σε επαφή με τον έξω κόσμο. - Τέλος, όσο πλησιάζει προς το σχολείο, το συναίσθημα του φόβου εντείνεται όλο και περισσότερο, καθώς το χέρι του αρχίζει να τρέμει μέσα στη χούφτα του πατέρα του, ενώ μάλιστα φτάνει και στα όρια του τρόμου, όταν φτάνει τελικά στο σχολείο και συναντά το δάσκαλό του, ο οποίος στα μάτια του μοιάζει με έναν διάβολο. β. Ο μικρός Ν. Καζαντζάκης αντλεί θάρρος από τους γονείς του. Από τη μητέρα του, μέσω του βασιλικού που του είχε δώσει να κρατά και του σταυρού που του είχε κρεμάσει στο λαιμό ως φυλαχτό και από τον πατέρα του, ο οποίος, για να του δώσει δύναμη και κουράγιο, κρατά σφιχτά το χέρι του και χαϊδεύει στοργικά το κεφάλι του. 

2. Με αφορμή κυρίως τη στάση του πατέρα, σε ποια συμπεράσματα καταλήγετε για τις σχέσεις μεταξύ γονιών και παιδιών εκείνη την εποχή; Απαντήστε με αναφορά σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου. Οι σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών εκείνη την εποχή διέφεραν από εκείνες της εποχής μας. Το κύριο χαρακτηριστικό των σχέσεων αυτών φαίνεται πως ήταν η αυστηρότητα: α. «Ο πατέρας μου έσκυψε, άγγιξε τα μαλλιά μου, ... τράβηξε πίσω το χέρι του.»: Φαίνεται, πως ο πατέρας εκείνης της εποχής ήταν αυταρχικός και σκληρός και πως δε συμπεριφερόταν με στοργή και τρυφερότητα απέναντι στη σύζυγο και τα παιδιά του. Οι σχέσεις τους ήταν τυπικές. Άλλωστε, τις περισσότερες ώρες της ημέρας εκείνος έλειπε από το σπίτι, λόγω της εργασίας του, με αποτέλεσμα να μη βλέπει πολύ την οικογένειά του. β. «Το κρέας δικό σου, ... κάμε τον άνθρωπο.»: Εδώ παρακολουθούμε την νοοτροπία των ανθρώπων εκείνης της εποχής για την απόλυτη κυριαρχία που είχε ο δάσκαλος πάνω στο μαθητή. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, τα παιδιά έπρεπε να μαθαίνουν γράμματα, ανεξάρτητα από τις μεθόδους, τις οποίες επρόκειτο να χρησιμοποιήσουν οι δάσκαλοί τους, για να το επιτύχουν αυτό.

 3. Ο δάσκαλος της τετάρτης δημοτικού είχε θεωρητικά ασπαστεί τις αρχές της Νέας Παιδαγωγικής. Τι νομίζετε ότι πρέσβευε η Νέα Παιδαγωγική και τι εφάρμοζε στην πράξη ο δάσκαλος; α. Η Νέα Παιδαγωγική πρέσβευε αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες ο μαθητής θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται με αγάπη, στοργή και κατανόηση και ήταν σαφώς αντίθετη προς τις παραδοσιακές, αυταρχικές μεθόδους του παρελθόντος. Τα παιδιά θα έπρεπε να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους, μέσα σε ένα κλίμα συνεργασίας και κατανόησης από τους δασκάλους τους. Η γνώση ήταν εμπειρική/βιωματική και τα παιδιά μάθαιναν κάτι χρησιμοποιώντας τις αισθήσεις τους, για να το κατανοήσουν καλύτερα. β. Ωστόσο, ο δάσκαλος της τετάρτης δημοτικού δεν εφάρμοζε στην πράξη τις αρχές της Νέας Παιδαγωγικής. Αντιθέτως, εφάρμοζε μόνο το γνωστικό κομμάτι της, απορρίπτοντας το παιδαγωγικό. Υπήρχε δηλαδή διάσταση θεωρίας και πράξης, αφού, αντίθετα με  τα λεγόμενά του, ακολουθούσε τις παραδοσιακές, αυταρχικές μεθόδους και συμπεριφερόταν με αυστηρότητα, ενώ ασκούσε στα τρομοκρατημένα παιδιά σωματική και ψυχολογική βία.

Ενδεικτικές ερωτήσεις(Κριτήριο αξιολόγησης)

1) Ποια είναι τα συναισθήματα του μικρού Ν. Καζαντζάκη την πρώτη μέρα στο σχολείο; Να αναφέρετε λέξεις και φράσεις του κειμένου, οι οποίες τα φανερώνουν.
2) Να αναφέρετε από το κείμενο λέξεις και φράσεις, οι οποίες φανερώνουν τη στάση και τα συναισθήματα των γονιών απέναντι στο μικρό Ν. Καζαντζάκη.
3) Ποιος είναι ο αφηγητής στο κείμενο και σε ποιο πρόσωπο αφηγείται τα γεγονότα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
4) Να εντοπίσετε και να αναφέρετε δύο σημεία του κειμένου στα οποία υπάρχει διάλογος, περιγραφή και το σχόλιο του αφηγητή αντίστοιχα.
5) Ερώτηση αναγνωστικής προσέγγισης: Στο απόσπασμα αναφέρονται τα ανάμικτα συναισθήματα του μικρού Ν. Καζαντζάκη την πρώτη μέρα στο δημοτικό σχολείο. Αφού καταγράψετε τα σχετικά χωρία, που δηλώνουν τα συναισθήματά του, να εξηγήσετε τι μπορεί να τον χαροποιεί και τι να τον φοβίζει σε ένα ενιαίο κείμενο 100-150 λέξεων.
6) Ερώτηση δημιουργικής γραφής: Ο πατέρας του Καζαντζάκη και ο δάσκαλος έχουν έναν υποτυπώδη διάλογο, με θέμα την εκπαίδευση των παιδιών, σύμφωνα με τα εκπαιδευτικά πρότυπα εκείνης της εποχής. Ποιες σκέψεις και ποια συναισθήματα γεννά αυτός ο διάλογος στο μικρό μαθητή; Να τα καταγράψετε σε ένα ενιαίο κείμενο-εσωτερικό μονόλογο του παιδιού(100-150 λέξεις).

  

Ύπνε μου κι έπαρέ μου το(νανούρισμα)

Στην Κάρπαθο επιβιώνει από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα το έθιμο των «Εφτά». Επτά μέρες μετά τη γέννηση του παιδιού μαζεύονται οι συγγενείς στο σπίτι του και παίρνουν μέρος στην τελετή. Βάζουν το βρέφος σε μεταξωτή κουβέρτα και κρατώντας τις τέσσερις άκρες της το κουνούν και του τραγουδούν τραγούδια (μαντινάδες) στο σκοπό του νανουρίσματος. Ένα τέτοιο τραγούδι είναι κι αυτό του σχολικού βιβλίου. Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον κείμενο,  που καταγράφει όψεις του λαϊκού μας πολιτισμού (εδώ, το νανούρισμα των κοριτσιών στην Κάρπαθο) μέσα από τον αυθεντικό και γνήσιο λαϊκό λόγο, του δημοτικού τραγουδιού. Έτσι δίνεται η ευκαιρία στους αναγνώστες να απολαύσουν ένα λογοτεχνικό κείμενο και κυρίως να γνωρίσουν το λογοτεχνικό είδος του δημοτικού τραγουδιού, την εποχή στην οποία γράφεται με τις αντιλήψεις και τα έθιμά της, να αντιληφθούν τη διαχρονικότητα κάποιων εθίμων και το γεγονός ότι ισχυρές συνήθειες και αντιλήψεις εξακολουθούν να υπάρχουν από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. 

  Νανουρίσματα, μικρά ποιητικά αριστουργήματα που επινοεί η μάνα καθώς αποκοιμίζει το μωρό της.

Στίχοι γεμάτοι ρόδα, κρίνα και παγόνια, Βυζαντινούς ρηγάδες και αρχόντισσες του ονείρου, ευχές και παινέματα για το μικρό παιδάκι, τo αστέρι στην αγκαλιά του κόσμου.

Γενικά χαρακτηριστικά νανουρισμάτων

Νανούρισμα ονομάζεται ένα χαλαρωτικό μουσικό κομμάτι ή τραγούδι, το οποίο συνήθως απευθύνονται σε μικρά παιδιά. Οι σκοποί του νανουρίσματος ποικίλλουν, και σε ορισμένες κοινωνίες χρησιμοποιούνται για να μεταδοθεί η πολιτιστική γνώση ή παράδοση. Πολλές φορές τα νανουρίσματα χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη των επικοινωνιακών δεξιοτήτων, την ανάδειξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, τη συντήρηση της προσοχής των βρεφών, το μετριασμό της διέγερσης των βρεφών και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους. Ίσως μια από τις πιο σημαντικές χρήσεις των νανουρισμάτων είναι το κοίμισμα των βρεφών. Ως εκ τούτου, η μουσική είναι συχνά απλή και επαναλαμβανόμενη. Νανουρίσματα μπορούν να βρεθούν σε πολλές χώρες. 

Νανουρίσματα ονομάζονται τα αυθόρμητα, αυτοσχέδια τραγούδια, που τραγουδούν κυρίως οι μητέρες αλλά και άλλα, οικεία στο παιδί, γυναικεία πρόσωπα,  για να δημιουργήσουν το απαραίτητο κλίμα ηρεμίας και να αποκοιμίσουν τα βρέφη τους . Είναι αυθόρμητα, γιατί το πρώτο πράγμα που νιώθει κάποιος, προσπαθώντας να ηρεμήσει ένα μωρό, είναι ότι πρέπει να του μιλήσει, να του τραγουδήσει, να το νανουρίσει. Αυτοσχέδια γιατί, ακόμα κι αν μερικά βασικά μοτίβα μεταφέρονταν στον χρόνο και στις περιοχές, βασικό στοιχείο των νανουρισμάτων ήταν η ανάγκη των γονιών (της μάνας) να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους, εκφράζοντας τους την αγάπη, τις ελπίδες, τους φόβους και τις προσδοκίες τους, μερικές φορές μοιράζοντας μαζί τους ανομολόγητα μυστικά ή σκοτούρες και βάσανα.  Συνοδεύονται από απαλό λίκνισμα του βρέφους στην αγκαλιά ή στην κούνια. 

   Επίσης, τα νανουρίσματα είναι « τα χαριέστατα και πλήρη τρυφερότητος ασμάτια, διά των οποίων αι μητέρες με γλυκείαν και ήρεμον μελωδίαν νανουρίζουν τα νεογνά των, και εις τα οποία εμφανίζεται ολόκληρος η τρυφερά στοργή της μητρικής καρδίας » (Κυριακίδης, 1990, σελ 280). 
   Δημιουργήθηκαν από την ανάγκη να ηρεμήσει το μικρό παιδί. Η ηλικία του και η ανησυχία που του προκαλούσαν διάφοροι πόνοι (κοιλιακοί, οδοντοφυΐα κ.λπ.) απαιτούσαν την επινόηση τρόπων, για να εξασφαλιστεί η ηρεμία και να αποκοιμηθεί το παιδί. Έτσι, το είδος αυτό είναι ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό είδος για να μελετήσει κανείς τη σχέση χρηστικότητας και καλλιτεχνικής δημιουργίας.

  Σύμφωνα με τον Στέλιο Σπεράντζα « το νανούρισμα είναι ένα σιγανό, ήρεμο και μονότονο τραγούδι, απλής μορφής και περιορισμένων διαστάσεων, που μ’ αυτό οι μητέρες αποκοιμίζουν τα μωρά τους. Χαριτωμένο και γεμάτο τρυφερότητα, εκδηλώνει ολόκληρη την απαλή στοργή της μητρικής καρδιάς, την τρυφερή αγάπη και τα όνειρα, τους πόθους της μάνας για την ευτυχία του παιδιού της ».

Η σχέση των νανουρισμάτων με τα παραμύθια και τα δημοτικά τραγούδια

 Α/Τα νανουρίσματα είναι δημιουργήματα του λαϊκού λόγου, όπως τα παραμύθια, ωστόσο διαφέρουν από αυτά ως προς την εξωτερική μορφή. Το παραμύθι είναι πεζό αφηγηματικό κείμενο, ενώ το νανούρισμα έμμετρο ποιητικό, με ιαμβικό μέτρο και μακρόσυρτη μουσική). Όμως έχουν και πολλά κοινά στοιχεία:

 α. Ως προς το περιεχόμενο και τα νανουρίσματα και τα παραμύθια κινούνται σε έναν κόσμο μαγικό και ονειρικό, παρουσιάζοντας εξωπραγματικές και υπερφυσικές καταστάσεις και χρησιμοποιώντας προσωποποιημένα τα στοιχεία της φύσης, ενώ παράλληλα καθρεφτίζουν τα συναισθήματα και τις αρετές του λαού (αγάπη, αφοσίωση κ.ά.).

  β. Ως προς τη μορφή: Μοιάζουν ως προς το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και το ύφος, ενώ χρησιμοποιούν κοινά στοιχεία τεχνικής (μαγικοί αριθμοί, ο νόμος των τριών, άστοχα ερωτήματα, επαναλήψεις κ.ά.).

   γ. Ως προς το σκοπό: Τόσο το νανούρισμα όσο και το παραμύθι βοηθούν το παιδί να αποκοιμηθεί (των παραμυθιών το κοινό είναι ευρύτερο, το ίδιο και ο σκοπός τους, αφού δεν περιορίζονται στα μικρά παιδιά, αλλά τα ακούν με ευχαρίστηση και οι μεγάλοι, επειδή είναι γοητευτικές διηγήσεις που ευχαριστούν τους ακροατές).
   
  Β/ Ο Ν. Πολίτης, ταξινομεί τα δημοτικά τραγούδια σε μια θεματική και λειτουργική βάση, όπου τα νανουρίσματα κατέχουν την δική τους θέση, ως αυτοσχέδια τραγούδια με : θωπευτικό, επαινετικό και ευχετικό περιεχόμενο ( Πολίτης, 1914). 

 

  Θέματα-βασικά μοτίβα των νανουρισμάτων

  Στα νανουρίσματα περιέχονται, βασικά  τα παρακάτω θέματα : 1)Η επίκληση της βοήθειας των αγίων και του ύπνου, που γενικά στο δημοτικό τραγούδι παρουσιάζεται ως ένα είδος σωματοποιημένου θεού, προκειμένου να  αποκοιμίσουν το παιδί. 2)Τα ταξίματα προς τους αγίους και τον ύπνο ως ανταλλάγματα της βοήθειάς τους αλλά και προς το ίδιο το παιδί, με την προϋπόθεση ότι αυτό θα ησυχάσει και θ ΄ αποκοιμηθεί. Τα ταξίματα της μάνας προς το παιδί είναι μεγάλα και σπουδαία. Η  άμετρη αγάπη που την κατακλύζει την κάνει να αισθάνεται παντοδύναμη και έτσι προσφέρει, χωρίς φειδώ, πολιτείες, μοναστήρια, καράβια και αμύθητους θησαυρούς. 3)Τα παινέματα προς το παιδί, που χαρακτηρίζονται από έντονο λυρισμό και διακρίνονται σε αυτά που απευθύνονται στο αγόρι, σε αυτά που απευθύνονται στο κορίτσι και στα κοινά, που απευθύνονται στο παιδί ανεξαρτήτως φύλου(το αγγελούδι μου, το χρυσό μου, το αηδόνι μου κλπ.) 4)Οι ευχές, αγαπημένο θέμα των νανουρισμάτων, είναι αμέτρητες και έχουν, όπως είναι φυσικό, το σκοπό να συμβάλουν στην, όσο το δυνατόν, καλύτερη ζωή του παιδιού. 5)Οι κατάρες, που απευθύνονται από τη μάνα σε όποιον τόλμησε να χαρακτηρίσει άσχημο το παιδί της ή σε όποιον δεν το αγαπά.

Στη διάρκεια του νανουρίσματος η μάνα με την αγάπη, την προσευχή και την ευχή δημιουργεί ένα περιβάλλον κατάλληλο για το παιδί της όπου εισχωρεί, αδιάσπαστη ενότητα, και απολαμβάνει πέρα από τη συγκεκριμένη της πραγματικότητα, μια άλλη, την επιθυμητή. 

Τα νανουρίσματα μέσα από το νόημα των στίχων έχουν ως σκοπό να καθησυχάσουν την μητέρα με άφθονες ελπίδες γύρω από το αβέβαιο μέλλον του παιδιού της. 
Είναι η ώρα που η ψυχή της γλυκαίνει, ακόμη περισσότερο, και γαληνεύει. Είναι η ώρα που ο νους της παίρνει τον δρόμο του ονείρου και συνοδευόμενος από τα γλυκύτερα συναισθήματα, πλάθει το επιθυμητό μέλλον δημιουργώντας άριστες ποιητικές συνθέσεις. Συγχρόνως το βρέφος απολαμβάνει τη γαλήνη, την τρυφερότητα και την ασφάλεια από την παρουσία της μάνας του, τη θετική της διάθεση και μαζί την ευεργετική επίδραση της μελωδίας στον ψυχοσωματικό του κόσμο. Σ ΄ αυτήν την ιδανική ατμόσφαιρα θα χαλαρώσουν τα μέλη του και ο ύπνος θα βαρύνει τα βλέφαρά του για να συντελεστεί όμορφα και υγιεινά το μεγαλείο της ανάπτυξης.  

Γνωρίσματα δημοτικών τραγουδιών στο νανούρισμα της Καρπάθου 

–  Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος 

–  Υπερβολές  ( τα δώρα που τάζει η μάνα στον Ύπνο, η αξία της νεογέννητης κόρης )

– Προσωποποίηση του Ύπνου και της Μοίρας

– Χρήση του μαγικού – συμβολικού αριθμού τρία ( 3 )

– Ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία( εκτός από τους στίχους  3 έως 7 ) : Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με το δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο, ο πέμπτος με τον έκτο κτλ.

– Λαϊκή γλώσσα με ιδιωματισμούς της Καρπάθου( λουάρι, ροδοσταμνίσεις )

– Επαναλήψεις ( Ύπνε, κοιμήσου, τρεις, τρία )

Αρχαίες ελληνικές θρησκευτικές παραδόσεις – συνύπαρξη με χριστιανικές αντιλήψεις

         

- Προσωποποιημένη θεότητα ο Ύπνος, στον οποίον απευθύνεται το νανούρισμα.

-  Πίστη στη Μοίρα( τρεις Μοίρες ), στο ριζικό  ( που απορρίπτει ως αντίληψη ο Χριστιανισμός )

- Επίκληση στον Χριστό, στην Παναγία και στον άγιο Ιωάννη ( τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή ) για προστασία του βρέφους.

Θέματα του ποιήματος

• Πλούτος, αφθονία αγαθών
• Συμβολή της μοίρας- ο ρόλος της θρησκείας
• Υπερβολή της μητρικής αγάπης