«Oι πιτσιρίκοι» είναι αυτοτελές τμήμα από το μεγάλο ομότιτλο σπονδυλωτό αφήγημα του Δημήτρη Ψαθά, το οποίο αναφέρεται στην Εθνική αντίσταση, και ιδιαίτερα στη συμμετοχή των παιδιών σ’ αυτή. Στο απόσπασμα μια παρέα παιδιών κάνει σαμποτάζ σε γερμανικό φορτηγό.
Ιστορικό πλαίσιο
Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου τα
γερμανικά στρατεύματα του Χίτλερ κατέλαβαν και την Ελλάδα.
Στα χρόνια εκείνα της Κατοχής (1941-1944) οι Έλληνες μαστίζονταν από την πείνα και την φτώχεια, ενώ παράλληλα οργάνωσαν την Εθνική Αντίσταση με ένοπλες ομάδες στα βουνά και με πολίτες που δρούσαν στις πόλεις. Η Αντίσταση εκδηλωνόταν με ένοπλη δράση αλλά και με διάφορες ενέργειες σαμποτάζ κατά των Γερμανών, οι οποίοι αντιδρούσαν με σκληρότατα αντίποινα: με συλλήψεις και φυλακίσεις, με ανακρίσεις και βασανιστήρια, με θανατώσεις, ακόμα και με ομαδικές βάρβαρες εκτελέσεις αθώων πολιτών.
Μια από τις μορφές αντίστασης ήταν η δράση των μικρών σαλταδόρων, οι οποίοι ανέβαιναν κρυφά σε κινούμενα συνήθως γερμανικά οχήματα από το πίσω μέρος της καρότσας με ένα «σάλτο» (πήδημα) και έκλεβαν τρόφιμα, λάστιχα του αυτοκινήτου (συνήθως τη ρεζέρβα) και διάφορα άλλα χρήσιμα υλικά. Αυτά τα πετούσαν στο οδόστρωμα, από όπου τα μάζευαν τα υπόλοιπα μέλη της οργανωμένης παρέας.
γερμανικά στρατεύματα του Χίτλερ κατέλαβαν και την Ελλάδα.
Στα χρόνια εκείνα της Κατοχής (1941-1944) οι Έλληνες μαστίζονταν από την πείνα και την φτώχεια, ενώ παράλληλα οργάνωσαν την Εθνική Αντίσταση με ένοπλες ομάδες στα βουνά και με πολίτες που δρούσαν στις πόλεις. Η Αντίσταση εκδηλωνόταν με ένοπλη δράση αλλά και με διάφορες ενέργειες σαμποτάζ κατά των Γερμανών, οι οποίοι αντιδρούσαν με σκληρότατα αντίποινα: με συλλήψεις και φυλακίσεις, με ανακρίσεις και βασανιστήρια, με θανατώσεις, ακόμα και με ομαδικές βάρβαρες εκτελέσεις αθώων πολιτών.
Μια από τις μορφές αντίστασης ήταν η δράση των μικρών σαλταδόρων, οι οποίοι ανέβαιναν κρυφά σε κινούμενα συνήθως γερμανικά οχήματα από το πίσω μέρος της καρότσας με ένα «σάλτο» (πήδημα) και έκλεβαν τρόφιμα, λάστιχα του αυτοκινήτου (συνήθως τη ρεζέρβα) και διάφορα άλλα χρήσιμα υλικά. Αυτά τα πετούσαν στο οδόστρωμα, από όπου τα μάζευαν τα υπόλοιπα μέλη της οργανωμένης παρέας.
Η γραφή του Δ.Ψαθά
Το διήγημα «Οι πιτσιρίκοι» συγκεντρώνει μερικά από τα βασικά γνωρίσματα του χρονογράφου και ευθυμογράφου Δημ. Ψαθά, όπως είναι η ρεαλιστική απεικόνιση της κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας, η γρήγορη αφήγηση, ο ειρωνικός και ο χιουμοριστικός τόνος στην απόδοση δύσκολων καταστάσεων.
Θεματικά κέντρα
- Η αγριότητα των Γερμανών κατακτητών αλλά και η αφέλειά τους.
- Το θάρρος και η ευρηματικότητα των μικρών αγωνιστών της ελευθερίας.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
α. "...σε πείσμα κάθε λογικής εξακολουθεί να ζει και να υπάρχει." Ύστερα από τη φοβερή πείνα του χειμώνα του 1941-1942, κατά τον οποίο είχαν αποδεκατιστεί οι πληθυσμοί των μεγάλων πόλεων, υστέρα από τόσους θανάτους και εκτελέσεις, θα ήταν λογικό να είχε αφανιστεί όλος ο πληθυσμός της Ελλάδας. Βέβαια αυτή η σκέψη μπορεί να θεωρηθεί υπερβολική, αλλά έχει στόχο να τονίσει την αντοχή στις κακουχίες και στα δεινά του ελληνικού λαού ο οποίος, παρά τις απελπιστικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει, προβάλλει αντίσταση κατά των κατακτητών, με μόνο όπλο την αγάπη για την ελευθερία της πατρίδας τους.
β. ".. .βρίσκει πως έχει δίκιο ο Χίτλερ να βραχνιάζει πως οι Γερμανοί είναι έξυπνος και περιούσιος λαός, που προορίστηκε από τη Θεία Πρόνοια να καβαλήσει όλους τους λαούς που είναι κουτοί." 
Σύμφωνα με τις ρατσιστικές αρχές του χιτλερικού ναζισμού η γερμανική φυλή είναι βιολογικά, πνευματικά, πολιτισμικά κτλ. ανώτερη από όλες τις άλλες φυλές, που θεωρούνται κατώτερες, ενώ οι Γερμανοί είναι ο εκλεκτός λαός («περιούσιος»), που πρέπει να επικρατήσει σε όλο τον κόσμο υποτάσσοντας ή εξοντώνοντας τους άλλους λαούς. Αυτή η φράση, μαζί με όλο το περιεχόμενο της παραγράφου στην οποία ανήκει, αποτελεί τ ρ α γ ι κ ή ειρωνεία, γιατί στο τέλος του κειμένου θα αποδειχτεί ότι αυτό "το μικροσκοπικό χαζόπραμα", όπως θεωρεί ο Γερμανός τον πιτσιρίκο, είναι πολύ πιο έξυπνο από τον εκπρόσωπο της εκλεκτής και έξυπνης φυλής...
Η πονηριά αντιμετωπίζει τη δύναμη/ Παραλληλισμός Γερμανών και πιτσιρίκου με τις ομηρικές μορφέςτου Κύκλωπα και του Οδυσσέα
Ο αφηγητής εξιστορώντας τα γεγονότα, παρομοιάζει τους πρωταγωνιστές με μυθικά πρόσωπα και συγκεκριμένα με πρόσωπα της Οδύσσειας του Ομήρου. Ο Γερμανός στρατιώτης παρομοιάζεται με τον Κύκλωπα Πολύφημο και ο Έλληνας πιτσιρίκος παρομοιάζεται με τον Οδυσσέα. Με τον παραλληλισμό αυτό ο αφηγητής δηλώνει την παντοδυναμία αλλά και την αφέλεια των Γερμανών, σε σχέση με την αδυναμία, το θάρρος και την εξυπνάδα των πιτσιρίκων στην Ελλάδα. Ο ομηρικός Κύκλωπας ήταν γιγάντιος, με φοβερή σωματική δύναμη, που προκαλούσε τον τρόμο. Αποδείχθηκε όμως πως ήταν αφελής και ευκολόπιστος, αφού τυφλώθηκε και εξουδετερώθηκε από τον Οδυσσέα. Έτσι και στο κείμενο του Ψαθά, ο Γερμανός στρατιώτης είναι πανίσχυρος, λόγω του οπλισμού του και προξενεί φόβο. Τελικά όμως, αποδεικνύεται ευκολόπιστος και αφελής, αφού ένας πιτσιρίκος με μικρή σωματική δύναμη, με θάρρος όμως, πονηριά και εξυπνάδα καταφέρνει να του αποσπάσει την προσοχή με το τέχνασμά του, να τον ξεγελάσει με την προσποιητή αφέλειά του και να πετύχει το σκοπό του. Να δώσει δηλαδή χρόνο στους υπόλοιπους πιτσιρίκους να κάνουν σαμποτάζ στο αυτοκίνητό του Συμπεραίνουμε λοιπόν πως η πονηριά, η εξυπνάδα και το θάρρος ενός φαινομενικά ανίσχυρου λαού νικά την δύναμη ενός πάνοπλου , πανίσχυρου, αλλά τελικά, ευκολόπιστου και αφελούς. αντιπάλου- εχθρού.
Η τεχνική του έργου
Η ρεαλιστική απεικόνιση της κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας, η γοργότητα της αφήγησης, ο ειρωνικός και ο χιουμοριστικός τόνος στην απόδοση δύσκολων καταστάσεων, είναι μερικά από τα βασικά γνωρίσματα του χρονογράφου και ευθυμογράφου Δημήτρη Ψαθά. Αυτά τα στοιχεία είναι ευδιάκριτα στο διήγημα «Οι πιτσιρίκοι».
Γλώσσα: Η γλώσσα του διηγήματος είναι απλή, δημοτική, εκφραστική. Διακρίνονται κάποιοι ιδιωματικοί τύποι (Νιχτς ανάψει, Αφίτερζεν) και εκφράσεις της καθημερινότητας (μάπας, καρπαζά, χιτλερία). Όλα τα ρήματα της αφήγησης, εκτός της αναδρομικής, είναι σε δραματικό ενεστώτα, με τον οποίον παρουσιάζονται τα γεγονότα πιο ζωηρά, πιο παραστατικά, σαν να συμβαίνουν τη στιγμή που γίνεται η αφήγηση.
Ύφος: Το ύφος του κειμένου είναι γλαφυρό, γοργό, χιουμοριστικό, ειρωνικό, απλό, ηρωικό.
Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της γραφής του Δ. Ψαθά είναι το χιούμορ, δηλαδή η εύθυμη διάθεση που δημιουργεί στους αναγνώστες και με την οποία αντιμετωπίζονται κάποιες καταστάσεις, οι οποίες μάλιστα είναι δύσκολες, ακόμα και δραματικές. Έτσι, χιούμορ έχουμε στα εξής σημεία του κειμένου:
Το χιούμορ
Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της γραφής του Δ. Ψαθά είναι το χιούμορ, δηλαδή η εύθυμη διάθεση που δημιουργεί στους αναγνώστες και με την οποία αντιμετωπίζονται κάποιες καταστάσεις, οι οποίες μάλιστα είναι δύσκολες, ακόμα και δραματικές. Έτσι, χιούμορ έχουμε στα εξής σημεία του κειμένου:
Με χιούμορ παρουσιάζονται οι πιτσιρίκοι, καθώς μιμούνται τους Ιταλούς και τους Γερμανούς.
Εύθυμη διάθεση(χιούμορ) δημιουργούν οι διάλογοι ανάμεσα στο παιδί και στο Γερμανό, με το ανακάτωμα γερμανικών και ελληνικών λέξεων. Την ίδια διάθεση δημιουργεί και η σύνταξη (Νιχτς ανάψει — Νιχτς καταλαβαίνει — .. .εγώ εσένα καρπαζά κ.ά.).
Τέλος σε κλίμα ευθυμίας(χιούμορ) κινούνται και λέξεις και οι φράσεις που χρησιμοποιεί το παιδί από την καθημερινότητα: ". ..εγώ εσένα καρπαζά. Κλαπ" — "Είσαι μάπας — ...ρε Χιτλερία" κ.ά.
Το ακραίο χιούμορ του μικρού (ότι θα ανάψει το τσιγάρο απ' το ηλεκτρικό φανάρι του αυτοκινήτου) θυμίζει τις πονηριές και κομπίνες που έκανε ο Καραγκιόζης στους Τούρκους.
Με τη γλαφυρή περιγραφή του επεισοδίου αλλά και τα εύστοχα σχόλια του ο συγγραφέας ειρωνεύεται τη χιτλερική ιδεολογία περί της δήθεν φυλετικής υπεροχής των Γερμανών, που δικαιολογεί την υποταγή και καταπίεση των άλλων λαών. Αυτή η ιδεολογία καταρρίπτεται από μια ομάδα μικρών παιδιών, που με την πονηριά και το θάρρος εξαπατούν και ταπεινώνουν τον πάνοπλο Γερμανό.
Κοντά στο χιούμορ διακρίνουμε και την ειρωνεία, δηλαδή τη χρήση με προσποίηση λέξεων ή φράσεων που το σημασιολογικό περιεχόμενο τους είναι αντίθετο από αυτό που έχει στο νου του ο συγγραφέας, με στόχο να δώσει αστείο ή χλευαστικό τόνο στο λόγο του.
Ειρωνεία υπάρχει στα ακόλουθα κυρίως σημεία:
Ο ελληνικός λαός θεωρείται «αναιδέστατος», επειδή σε πείσμα κάθε λογικής εξακολουθεί να ζει και να υπάρχει.
Ο μικρός που συζητάει με το Γερμανό τον ειρωνεύεται, όταν του λέει ότι έμαθε τα ελληνικά {Μπράβο, ρε Χιτλερία. Τα 'μαθες τα ρωμέικά), αφού μπορεί να συλλαβίζει μία και μόνο λέξη (Εν-τά-ξεί).
Σε όλα τα χωρία στα οποία ο Γερμανός καμαρώνει υπεροπτικά για την εξυπνάδα και την υπεροχή της φυλής του, ενώ θεωρεί κουτό τον μικρό, είναι ξεκάθαρη η ειρωνεία του συγγραφέα, αφού στο τέλος αποδεικνύεται το αντίθετο.
Αφηγηματικοί τρόποι
α/Αφήγηση: είναι χρονολογική. Τα γεγονότα παρουσιάζονται με τη σειρά με την οποία διαδραματίστηκαν (γραμμική ή ευθύγραμμη αφήγηση). Υπάρχει ωστόσο και μία αναδρομική ( η αφήγηση του περιστατικού όπου ένας Γερμανός έσπασε το χέρι ενός παιδιού.). Ο αφηγητής δεν συμμετέχει στα γεγονότα, παντογνώστης αφηγητής, τα οποία παρουσιάζονται σε γ΄ πρόσωπο.
β/ Κυρίαρχη θέση στο κείμενο έχει ο διάλογος, ο οποίος με τη συντομία του συμβάλλει στη γοργότητα του ύφους και παράλληλα δίνει στην αφήγηση θεατρικότητα και ζωντάνια.
γ/ Σχόλια του αφηγητή: Σχολιάζει ο αφηγητής, ειρωνεύεται τους Γερμανούς και εκφράζει θαυμασμό για τους Έλληνες.
δ/ (Εσωτερικός) μονόλογος: Οι ενδόμυχες σκέψεις του Γερμανού στρατιώτη.
***************
Αξιοπρόσεχτη είναι και η τραγική ειρωνεία στο κείμενο: Ο Γερμανός θεωρεί τους πιτσιρίκους της Ελλάδας «κουτούς» (και το συγκεκριμένο δεκάχρονο αγόρι «χαζόπραμα»), ενώ από την άλλη καμαρώνει για την υπεροχή της δικής του φυλής - και του εαυτού του φυσικά. Όμως η συνέχεια της ιστορίας θα δείξει τα αντίθετα.
ΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΠΙΤΣΙΡΙΚΟΙ
Έχουν άκαμπτο, αδούλωτο και άφοβο φρόνημα. Η σκληρότητα των Γερμανών δεν έκαμψε τα παιδιά , αλλά συνέχισαν με ζήλο τον αγώνα να πλήξουν το γόητρο των Γερμανών. Τα χαρακτηρίζει η ευστροφία, το θάρρος και το χιούμορ. Κίνητρο βέβαια είναι η αγάπη για την ελευθερία της πατρίδας τους.
ΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ
Σκληροί, βίαιοι, απάνθρωποι ( δεν διστάζουν να βασανίσουν ακόμα και ένα παιδί), πανίσχυροι (γίγαντες), εγωιστές και αλαζόνες. Στο τέλος του κειμένου όμως αποδεικνύονται ευκολόπιστοι, αφελείς και ανόητοι.
Ενδεικτικές εργασίες/ερωτήσεις
1/ Ένα χαρακτηριστικό του συγγραφέα Δημήτρη Ψαθά είναι το χιούμορ του. Βρείτε χωρία στο κείμενο που να επαληθεύουν αυτή την παρατήρηση.
τov αναιδέστατον αυτό λαό...
Κλείνει το μάτι... κάνει την περπατησιά τους.
το μυαλουδάκι της μαρίδας...
Σκύβει ο μικρός ν' ανάψει το τσιγάρο του απ' το ηλεκτρικό.
Γενικά, οι διάλογοι Γερμανού και μικρού.
2/ «Ήταν ολόκληρη παρέα που μοίρασε τη δουλειά του σαμποτάζ»: Αφηγηθείτε με δικά σας λόγια πώς φαντάζεστε ότι πραγματοποίησαν οι πιτσιρίκοι το σαμποτάζ(Δημιουργική γραφή)
Ένας μικρός πλησίασε τον Γερμανό φρουρό και με τ' αστεία του κατόρθωσε για αρκετή ώρα ν' αποσπάσει την προσοχή του απ' το αυτοκίνητο. Την ώρα που ο μικρός αστειεύεται με το στρατιώτη, τα υπόλοιπα παιδιά πηδούν στο πίσω μέρος του φορτηγού αθόρυβα. Με ταχύτητα και επιδεξιότητα (οι περισσότεροι είναι έμπειροι σ' αυτή τη δουλειά) καταστρέφουν λάστιχα, αρπάζουν όσα λάστιχα αυτοκινήτων μπορούν να μεταφέρουν και χάνονται μες στο σκοτάδι. Έγκαιρα, υπολογίζοντας το χρόνο που χρειαζόταν για το σαμποτάζ, έχει απομακρυνθεί και ο πρώτος πιτσιρίκος.
